İstinşak Ve Mazmaza Nedir? Sağlık Açısından Mazmaza, İstinşâk ve İstinsâr’ın Önem - Baskı Önizleme +- Rasit Tunca - Tiryaki Board () +-- Forum: DİNİ İSLAMİ BİLGİLER (/forumdisplay.php?fid=8) +--- Forum: iSLAMi BiLGiLER (/forumdisplay.php?fid=187) +---- Forum: ibadetlerimiz Hakkında Bilgiler (/forumdisplay.php?fid=193) +---- Konu Başlığı: İstinşak Ve Mazmaza Nedir? Sağlık Açısından Mazmaza, İstinşâk ve İstinsâr’ın Önem (/showthread.php?tid=37717)

İstinşak Ve Mazmaza Nedir? Sağlık Açısından Mazmaza, İstinşâk ve İstinsâr’ın Önem - RasitTunca - 05-12-2025 İstinşak Ve Mazmaza Nedir? İSTİNŞAK الاستنشاق Abdest ve gusülde burna su çekme, burun içini temizleme anlamında fıkıh terimi. bk. ABDEST Başta namaz olmak üzere bazı ibadet ve amellerin yerine getirilmesinden önce yapılan dinî temizlik. bk. GUSÜL Cünüplük, hayız ve nifas gibi hükmî kirlilik halinden kurtulmak için gerekli olan dinî temizlik. MAZMAZA المضمضة Abdest ve gusülde ağza su alıp çalkalamak anlamında bir fıkıh terimi. bk. ABDEST Başta namaz olmak üzere bazı ibadet ve amellerin yerine getirilmesinden önce yapılan dinî temizlik. bk. GUSÜL Cünüplük, hayız ve nifas gibi hükmî kirlilik halinden kurtulmak için gerekli olan dinî temizlik. İslâm Hukuku ve Sağlık Açısından Mazmaza, İstinşâk ve İstinsâr’ın Önemi Genel anlamda temizlik ve hijyen meselesi İslâm dininin birincil ve en mühim öğretilerinden birisidir. Bunun bir göstergesidir ki, fıkıh ve hadis müelliflerinin büyük çoğunluğu eserlerinin sistematiğinde “Tahâret” konusunu diğer bahislerden öne almışlardır.1 “Elbiseni tertemizle.”2 “Allah temizdir, temizliği sever.”3 “Temizlik imandandır.”4 “Temizlik imanın yarısıdır.”5 nassları temizliğin önemini ve gerekliliğini ifade eden birçok nastan sadece bir kaçıdır. Çünkü kişisel temizliğe dikkat edilmediğinde ibadetlerin sıhhatinin zedelenmesi dışında bazı hastalıklara yakalanmak, bağışıklık sisteminin zayıflaması ve kişilerin zarar görmesi mukadder olduğu için İslâm dini ağız-boğaz ve burun organlarının temiz tutulmasını çok önemsemiştir. Hatta Hz. Peygamber’in (s.a.v.) ağız temizliğine özen göstermeyen kişileri ikaz ettiği de olmuştur.6 Üst solunum yolları üzerindeki katkısı nedeniyledir ki, Hz. Peygamber (s.a.v.) ağız sağlığına çok dikkat ettiği gibi, ümmetine de ağız ve burun hijyenini emretmiştir. Hatta gece uykudan kalktığında,7 namaz için evinden her çıktığında8 ve evine her girdiğinde ilk yaptığı şey dişlerini misvaklayıp ağzını temizlemek olurdu.9 Zira sürekli ve esaslı bir şekilde yapılan ağız-boğaz ve burun temizliği bakteri ve salgın hastalıklardan korunmanın en etkili yöntemleridir.10 Çünkü üst solunum yolları olarak adlandırılan ağız-boğaz ve burun organları organizmaya açılan birer kapı mesabesinde olduklarından dolayı sağlıklı bir beden için mazmaza, istinşâk ve istinsâr çok önemlidir. Nitekim Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Enes b. Mâlik’e (öl. 93/711-712) (r.a.) talimat verdiği sekiz husustan olan “abdest”, “gusül” ve “Resûlüllah’ın sünnetine tabi olmak”11 konuları mazmaza, istinşâk ve istinsârı da içeren direktifler sağlıklı ve kaliteli bir yaşam için son derece mühimdir. Bu bağlamda ağız-boğaz ve burun temizliğine özen göstermek Resûlüllah’ın sünnetine tabi olmak cümlesindendir. Modern tıbba göre de kaliteli, sağlıklı ve hijyenik bir yaşam açısından gün içerisinde ağzı ve burnu belli aralıklarla su ile özenle yıkayıp temizlemek bakterilere karşı en az el hijyeni kadar etkili bir önlemdir. Gargara sıvılarında olduğu gibi, su ile ağzı iyice çalkalamak (mazmaza) ve buruna şiddetle su çekmek (istinşâk) olası zararlıları parçalayarak etkisiz hale getirip enfeksiyon oluşturmalarına engel olabilir. Bu bağlamda ağız-boğaz ve burun temizliğinin tıbben ve sağlıklı bir yaşam açısından önemini sağlık bilimci Osman Müftüoğlu şöyle ifade etmiştir: “Bana sorarsanız, düzenli ağız temizliği virüsten korunmada el temizliği kadar önemli bir ayrıntıdır.”12 Suyla gargara yapmanın, ağzı çalkalamanın diş eti hastalıklarına, iltihaplanmalara ve diş çürümelerine karşı koruyucu yönü vardır. Burnu iyice yıkayıp sümkürmenin de (istinşâk ve istinsâr) burun ve solunum sistemi yoluyla vücuda dağılacak olan mikropların sümkürerek dışarı atılmasını sağlar.13 Bu ve benzeri faydaları nedeniyledir ki, İslâm hukukunda mazmaza14, istinşâk15 ve istinsâr gerekli görülmüştür.16 İşte bu makalede mazmaza, istinşâk ve istinsâr kavramları ele alınarak meselenin önemi ve bazı yararları üzerinde durularak değerlendirme ve sonuca varılacak. 1. Mazmaza Mazmaza/مضمضة sözlükte suyu ağızda kuvvetle hareket ettirip ağzı iyice çalkalamak demektir.17 Fıkıh ıstılahında ise mazmaza şu anlamlara gelir: a- Abdest veya gusül esnasında suyun bütün ağzı istiap eyleyip kaplaması, ağza su verip ağzın iyice çalkalanması demektir.18 b- Abdest ve gusül esnasında ağzı su ile iyice çalkalayıp yıkamak demektir.19 İslâm Hukuku ve Sağlık Açısından Mazmaza, İstinşâk ve İstinsâr’ın Önemi/Mehmet Ergün 186 c- Abdest ve gusül esnasında suyu boğazın baş tarafına/ileri noktasına kadar ulaştırmak ve gargara yapmak demektir.20 d- Abdest ve gusül esnasında ağızda suyu hareket ettirmek, ağzı su ile çalkalamak, suyu ağzın en ileri noktasına kadar ulaştırmak, abartılı bir şekilde gargara yapmak demektir.21 e- Abdest ve gusül esnasında ağzı su ile iyice temizlemek demektir.22 Fakihlere göre fıkhî hükümleri bakımından farklı hükümlere tabi olan ve abdestte sünnet, gusülde ise farz olan mazmaza23 Hz. Peygamber’in (s.a.v.) fıtrattan saydığı on husustan biridir.24 Abdest esnasında mazmaza İmam Mâlik (öl. 179/795), İmam Şâfiî (öl. 204/819) ve İmam Ebû Hanîfe’ye (öl. 150/767) göre sünnettir. İbn Ebî Leylâ (öl.148/765) ve bir kısım Zâhirîler ile Ahmed b. Hanbel’e (öl. 241/855) göre ise farzdır. Ebû Sevr (öl.161/778), Ebû Ubeyde ile bazı Zâhirî hukukçuların görüşüne göre de sünnettir.25 Gerek abdestte ve gerekse gusül esnasında oruçlu olmayan kişinin mazmazada mübalâğa yapmasının sünnet oluşu26 ağız hijyeninde nihai gayeye ulaşmaya matuf nebevî bir teşviktir. Mazmazanın üç defasının da ayrı ayrı su ile yapılması sünnet olup söz konusu suyun yutulması da mekruhtur. Kişi bir avuç su ile üç defa mazmaza yapsa sünnet yerine gelmemiş olur.27 Nitekim Resûlüllah abdest almak için su istedi, (…) üç defa mazmaza yaptı ve şöyle buyurdu: “Bu, benim ve benden önceki enbiyanın temizlik şeklidir.”28 Hz. Osman da (r.a.) abdest suyu istedi (…) üç defa mazmaza yaptı ve şöyle dedi: “Ben, Hz. Peygamber’in bu şekilde abdest aldığını gördüm…”29 Hanefîlere göre, mazmaza yapmak guslün üç farzından biridir. Mazmazada mübalâğa ve gargara yapmak ve bu işlemi üç defa tekrarlamak ise sünnettir. Abdestte de ağza üç defa su vermek ve bunu üç defa tekrar etmek sünnettir. Ağza sağ elle su verilir, ağza verilen su ile ağız iyice çalkalanır ve bu suyun yutulması da mekruhtur.30 Hanbelî mezhebine göre de gusül esnasında ağzın yıkanması farzdır. Şâfiî ve Mâlikîlere göre ise, abdest ve gusülde mazmaza yapmak sünnettir.31 Görüldüğü üzere, İslâm hukukçuları abdest ve gusül esnasında mazmazanın hükmü konusunda ihtilâf etmişlerdir. Mâlikî ve Şâfiî mezhebine göre, mazmaza vacip değildir. Ebû Hanîfe ve ashâbı “…fettahherû” “Eğer cünüp iseniz, iyice yıkanıp temizlenin.”32 âyetine binaen mazmazanın farz olduğu görüşünü belirtmişlerdir.33 Bu bağlamda Hanefîlere göre, gusülde kişinin ağzına suyu bolca vererek yıkaması “…fettahherû” kavline binaen içtihâdî farz olarak değerlendirilmiştir.34 Nitekim farz olan bir boy abdesti esnasında ağzına su vermeyi unutup farz veyahut vacip bir namaz kılmış olan kişiye, daha sonra mezkûr durumun farkına vardığında, hemen ağzına bolca su vererek namazı yeniden kılması gerekmektedir. Eğer kılınan namaz nafile nevinden bir namazsa, mezkûr namazın yeniden kılınması gerekmez.35 2. İstinşâk Neşk/نشق kelimesinden türeyen “istinşâk/استنشاق” kavramı sözlükte “burna suyu iyice çekmek ve burnun içini yıkamak” anlamına gelmektir. Bir başka ifadeyle burnun çekim gücü ve rüzgârıyla burnun içine suyu iyice çekmek ve esaslı bir şekilde yıkamak demektir.36 Fıkıh ıstılahında ise istinşâk şu anlamlara gelir: a- Abdest ve gusülde buruna iyice çekilen su ile burnun temizlenmesi demektir.37 b- Abdest veya gusülde kişinin suyu olabildiğince burnuna çekmesi demektir.38 Abdestte sünnet, gusülde ise farz olan istinşâk39 Hz. Peygamber’in (s.a.v.) fıtrattan olduğunu saydığı on husustan biridir.40 Abdestte istinşâk İmam Mâlik, İmam Şâfiî ve İmam Ebû Hanîfe’ye göre sünnettir. İbn Ebî Leylâ ve bir kısım Zâhirîler ile Ahmed b. Hanbel’e göre ise farzdır. Ebû Sevr, Ebû Ubeyde ile bazı Zâhirî hukukçuların görüşüne göre de sünnettir.41 Gerek abdestte ve gerekse gusülde oruçlu olmayan kişinin istinşâkta mübalâğa yapmasının sünnet oluşu42 burun hijyeninde nihai gayeye ulaşmaya matuf nebevî bir teşviktir. İstinşâkın üç defasının da ayrı ayrı su ile yapılması sünnettir. Kişi yalnız bir avuç su ile üç defa istinşâk yapsa sünnet yerine gelmemiş olur.43 Nitekim Resûlüllah abdest almak için su istedi (…) üç defa istinşâk yaptı (…) ve şöyle buyurdu: “Bu, benim ve benden önceki enbiyanın temizlik şeklidir.”44 Hz. Osman da (r.a.) abdest suyu istedi (…) üç defa istinşâk yaptı (…) ve şöyle dedi: “Ben, Hz. Peygamber’in bu şekilde abdest aldığını gördüm…”45 Hanefîlere göre, istinşâk yapmak guslün üç farzından biridir. İstinşâkta mübalâğa yapmak ve bu işlemi üç defa tekrarlamak ise sünnettir. Abdestte de burna üç defa su vermek ve bunu üç defa tekrar etmek sünnettir. Burna sağ elle su verilir, sol elle sümkürülür.46 Hanbelî mezhebine göre de gusülde burnun yıkanması farzdır. Şâfiî ve Mâlikîlere göre ise, abdest ve gusülde istinşâk yapmak sünnettir.47 İfade edildiği gibi, İslâm hukukçuları abdest ve gusülde istinşâkın hükmü hususunda ihtilâf etmişlerdir. Mâlikî ve Şâfiî mezhebine göre, istinşâk vacip değildir. Ebû Hanîfe ve ashâbı “…fettahherû” “Eğer cünüp iseniz, iyice yıkanıp temizlenin.”48 âyetine binaen istinşâkın vucûbiyetine kâil olmuşlardır.49 Bu bağlamda Hanefîlere göre, gusülde kişinin burnuna suyu bolca vererek yıkaması “…fettahherû” kavlince içtihâdî bir farz olup50 farz olan bir boy abdestinde burnuna su vermeyi unutup farz veya vacip olan bir namazı kılan kişi, daha sonra mezkûr durumun farkına varsa, hemen burnuna bolca su vererek namazı yeniden kılması gerekir. Eğer kılınan namaz nafile nevinden bir namazsa mezkûr namazın yeniden kılınması gerekmez.51 Resûlüllah günlük hayatta istinşâkın tatbikini özendirmek için de “Sizden biriniz abdest alır da (…) burnunu temizleyince burnu ile işlediği günahlar çıkar (…)”52 buyurmuştur. Günümüz modern sağlık sistemine göre de “Nazal yıkama (burun yıkama) herhangi bir burun veya sinüs rahatsızlığı olmaksızın, diş fırçalamak, el yıkamak gibi günlük kişisel temizliğin bir parçası olarak sürekli uygulanabilir. Daha iyi bir solunum ve daha sağlıklı bir yaşam için nazal yıkama önemlidir.”53 Bu esas bağlamında Onkolog Dr. Haluk Nurbaki’nin (öl.1997) “Hiç abartmaksızın iddia ediyorum ki, bir gün gelecek inanmayanlar da abdest alacaklar!”54 tıbbî tespiti ile Hz. Peygamber’in (s.a.v.) “Sizden biri uykusundan uyandığında/abdest aldığında burnuna üç kere su versin (…). Çünkü şeytan, onun genzinde/burnunda gecelemiştir.”55 hadisinde geçen “şeytan”dan maksat mikroplar olabilir. Nitekim saç, sakal ve tırnak gibi kişiye öz bakımı ve bedenî temizliği emreden bir hadiste de “(…) Çünkü şeytan kişinin tırnağı ile eti arasına girer.”56 buyrularak insanlar mikroplara karşı uyarılmaktadır. Zira ağız, burun ve solunum yolları ile insan organizmasına giren mikroplar insana pek çok zarar verebilir. 3. İstinsâr İstinsâr/استنثار; burna su veya ilâç çekip burnun içini iyice temizlemek ve sümkürmek demektir. Bazılarına göre de istinsâr; istinşâk kavramı ile aynı anlama gelir. Ancak dilcilere göre ise istinsâr; istinşâktan sonra burundaki suyu çıkarmak için özel bir gayret sarf etmek, sümkürmek demektir. İstinsâr kelimesi “نثر/nesre” kökünden türemiş olup hem genzi hem de bıyığın tam ortasındaki açıklığı ifade eder.57 Resûlüllah (s.a.v.) bizzat kendisi abdest ve gusül esnasında üç defa sümkürdüğü gibi,58 “Sizden biriniz abdest alınca burnuna su çeksin, sonra sümkürsün.”59 vb. hadislerle abdest ve gusül esnasında burna verilen suyun iyice sümkürülerek burnun temizlenmesini emretmiştir. İstinsârın sebebini de “Sizden herhangi biriniz uykusundan uyandığında/abdest aldığında burnunu üç kere iyice sümkürsün. Çünkü şeytan, onun genzinde gecelemiştir.”60 şeklinde en veciz haliyle ifade buyurmuştur. Resûlüllah günlük hayatta istinsârı teşvik etmiş ve tatbikini sağlamak için de “Sizden biriniz abdest alır da (…). Burnunu temizleyince de burnu ile işlediği günahlar silinir gider (…).”61 buyurmuştur. Modern tıbba göre de “(…) Daha iyi bir solunum ve daha sağlıklı bir yaşam için nazal yıkama önemlidir.”62 Bu nedenledir ki, sağlık bilimci Dr. Haluk Nurbaki’nin abdestin sıhhî yararlarına ilişkin tıbbî tespitleri63 son derece mühimdir. Söz konusu tıbbî tespitlerle Hz. Peygamber’in tertemiz bir burun temizliği için sümkürmeyi emreden hadisleri64 arasında benzerlik bulunmaktadır. 4. Konunun Önemi ve Bazı Yararları Allah’ın koymuş olduğu dinî hükümlerde ya mutlak surette kullar için üstün bir yarar vardır veya onlardan bazı zararları savmaya yönelik bir takım mühim hikmetler ve amaçlar bulunmaktadır. İslâm âlimlerinin çoğunluğunun bu fikirde görüş birliği sağladıkları görülmektedir.65 Mikroplar kişinin organizmasını zayıflatarak güçsüzleştirir ve sağlığını bozabilir. Hatta kişinin ölümüne dahi yol açabilir. Şer‘i hükümlerin gayelerinden biri de hiç şüphesiz “canın muhafazası ilkesi” nedeniyledir ki, ağız ve burundan hava ve besin maddelerini aldığımızdan dolayı bu organların sık aralıklarla temizlenmesi mutlak surette faydalı ve gereklidir. Aksi halde bu ihmal ve özensizlik kişinin sağlığını bozulabileceği gibi, kendisinden sağlıksız ve zayıf nesillerin doğmasına sebebiyet verebilir. Oysa mükellef için “hastalık gelmeden sağlığın kıymetini bilmek” tartışmasız dinî bir vecibedir.66 Dinin vazetmiş olduğu abdest, gusül ve namaz ibadetlerinin bazı manevî yararlarının yanında bir de kişiyi maddeten temizlemek gibi bilinen üstün yararları vardır.67 Abdest alan ve gusleden kişi ağzını yıkarken, ağzıyla Şârî‘ Teâlâ’nın yüce kelâmını okuyacağını, O’nun yüce ismini zikredeceğini bilir ve üç defa lâyıkı veçhile ağzını yıkayıp gargara yapar, üç kere de burnuna su verip burnunu iyice sümkürerek temizler. Şah Veliyullah ed-Dihlevî’ye (öl. 1176/1762) göre, abdest ve gusül ile kişi âdeta cismanî ve beşerî benliğinden kurtularak melekleşir ve melekût âlemine doğru yol alır.68 Maddî âlemden manevî âleme doğru gerçekleşen bu kutsi seyir ve seyahatte mazmaza esnasında okunan “Kur’ân okumak, Seni zikretmek ve Sana şükretmek ve Sana olan ibadeti güzelleştirmek konularında bana yardım eyle Allah’ım!”,69 istinşâk esnasında da “Bana Cennet kokusunu duyur, Cehennem kokusunu ise duyurma Allah’ım!”70 me’sûr duaları, ağız ve burnun maddî ve fizikî temizliğine manevî bir boyut da kazandırmış olur. Hâsılı, beden ile yapılan ibadetlerin tamamında zorunlu olan abdest ve gusül esnasında ağız ile burnun iç kısımlarının yıkanmasının gerekliliği mazmaza, istinşâk ve istinsârın sağlık açısından önemini gösterir.71 SONUÇ “İslâm Hukuku ve Sağlık Açısından Mazmaza, İstinşâk ve İstinsâr’ın Önemi”ne ilişkin fıkıh ve İslâm hukuku müdevvenatı ile modern tıp biliminin veri ve bulgularından yararlanarak edindiğimiz bazı önemli sonuçları maddeler halinde şöylece sıralayabiliriz: 1- Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Enes b. Mâlik’e (r.a.) talimat verdiği sekiz husustan olan “abdest”, “gusül” ve “Resûlüllah’ın sünnetine tabi olmak”72 meseleleri mazmaza, istinşâk ve istinsâr konularını da içermektedir. Bu bağlamda ağız ve burun temizliğine özen göstermek Resûlüllah’ın sünnetine tabi olmak cümlesindendir. 2- “Biriniz uykusundan uyandığında/abdest aldığında burnunu üç kere iyice sümkürsün. Çünkü şeytan, onun genzinde gecelemiştir.”73 hadisinde geçen “şeytan” benzetmesinden maksat mikroplar olmalıdır. Nitekim saç, sakal ve tırnak gibi kişiye öz bakımı ve bedenî temizliği emreden bir hadiste de “(…) Çünkü şeytan kişinin tırnağı ile eti arasına girer.”74 buyrularak insanlar şeytan figürü ile mikroplara karşı uyarılmaktadır. Zira ağız, burun ve solunum yolları ile insan organizmasına giren mikroplar insana pek çok zarar verebilir. 3- Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünnetinde ağız, burun gibi sağlık açısından çok önem arz eden organların yıkanması yalnız namaz vakitleriyle sınırlandırılmamıştır.75 Nitekim Resûlüllah gündüz olsun, gece olsun ağız temizliğini ihmal etmezdi. Hatta gece uykudan kalktığında,76 namaz için evinden her çıktığında77 ve evine her girdiğinde ilk yaptığı şey dişlerini misvaklayıp ağzını temizlemek olurdu.78 “Eğer ümmetime zahmet vereceğimden korkmasaydım onlara her namaz vaktinde misvak kullanmalarını emrederdim.”79 hadisi ile de Resûlüllah (s.a.v.) misvak kullanmanın ve ağız hijyeninin önemini işaret buyurmuştur. Bilimsel araştırmalara göre de mazmaza, ağzı ve yutağı bakteri ve iltihaplara karşı koruduğu gibi, ayrıca diş aralıklarında kalan yemek artıkları nedeniyle dişlerde ortaya çıkabilecek olan çürümelere karşı da kişiyi korur. Bundan başka mazmaza ağız kaslarını güçlendir, kişiyi psikolojik açıdan rahatlatır.80 4- Abdest esnasında diğer azalarda olduğu gibi, gerek ağız ve gerekse burun yıkanırken okunan me’sûr dualarla kişi ağız ve burun temizliğini derin bir dinî vecd, istiğrak ve huşu ile yaparak manevî bir arınma sağladığı kadar maddî bir arınma da sağlamış olur.81 5- Abdest ve gusül vesilesiyle ağzın ve burnun sürekli ve düzenli bir şekilde özenle yıkanması salgın hastalıklara karşı çok etkili koruyucu tedbirlerdir. Bu bağlamda bilim çevrelerinde kişi sağlığına olan yararından dolayı “gün gelecek inanmayan kişilerin de abdest alacağı” konuşulmaktadır.82 Nitekim kılınan beş vakit namaz konusunda Resûlüllah’ın “Sizden herhangi birinizin kapısının önünden bir nehir geçse ve her gün o nehirde beş kere yıkanıp arınsa, bu o kimsenin kirinden bir şey bırakır mı, ne dersiniz?” Sahabeler, “Onun kirinden hiçbir şey bırakmaz.” demişler. Bunun üzerine Resûlullah, “İşte beş vakit namaz da böyledir! Allah onlarla günahları yok eder.83 hadisi, namaz ve abdestin manevî ve uhrevî yararları yanın da bir de kişi sağlığına olan katkı ve maddî yararlarını işaret etmektedir. 6- Ağız, boğaz, burun ve geniz çokça bakteri toplayabilen üst solunum organlarıdır. Hapşıran kişi, bu zararlıları saatte 160 km. hızla püskürterek hapşırır.84 Üst solunum yollarındaki bu zararlıların ve patojenlerin dışarı atılmasında mazmaza, istinşâk, istinsâr ve hapşırmanın önemi çok büyüktür. Bu nedenledir ki, Hz. Peygamber (s.a.v.) “Sizden herhangi biriniz hapşırdığında ‘el-hamdülillâhi ‘alâ külli hâlin’ söylesin (…)”85 buyurmuşlardır. Ancak kişi tuvalette iken hapşırmışsa edeben içinden hamd eder.86 7- Modern tıbbın bilimsel veri ve bulgularına göre, düzenli olarak yapılan ağız ve burun temizliği virüslerden korunma hususunda en az el hijyeni kadar önemlidir. Bu esas bağlamında mazmaza, istinşâk ve istinsârın kişi sağlığına ve bağışıklık sistemine olumlu katkılar sağladığı inkâr edilemez. Zira ağız-boğaz ve burun temizliği bakterilerden korunmanın en etkili yöntemleridirler.87 8- Sağlıklı ve hijyenik bir yaşam için gün içerisinde ağzı ve burnu belli aralıklarla su ile özenle yıkayıp temizlemek mikroplara karşı etkili bir önlemdir. Gargara, ağız gargara suları ve nazal yıkama sıvılarında olduğu gibi, su ile ağzı iyice çalkalamak ve burna şiddetle su çekmek olası zararlıları parçalayarak etkisizleştirir ve enfeksiyon oluşturmalarına engel olabilir.88 Ayrıca suyla ağzı çalkalamanın diş eti hastalıklarına, iltihaplanmalara ve diş çürümelerine karşı koruyucu yönü vardır. Burnun içini iyice yıkayıp sümkürmenin de burun ve solunum sistemi yoluyla vücuda dağılacak olan mikropların sümkürerek dışarı atılmasını sağlar. DIPNOTLAR 1 İbrahim Canan, Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye (Ankara: DİB Yayınları, Gaye Matbaası, 1980), 228. 2 Hasan Basri Çantay, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm (İstanbul: 1985), el-Müddessir 74/4. 3 Ebû ‘İsâ Muhammed b. ‘İsâ b. Servet et-Tirmizî, el-Câmi‘u’s-sahîh (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981), “Edeb”, 41. 4 Ebü’l-Ḥ üseyn Müslim b. el-Ḥ accâc el-Ḳ uşeyrî en-Nîsâbûrî, el-Câmi‘u’ṣ -ṣ aḥ îḥ (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981), “Tahâret”, 1. 5 Müslim, “Tahâret”, 1. 6 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982), 1/214. 7 Müslim, “Tahâret”, 46, 47. 8 Canan, Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye, 231. 9 Müslim, “Tahâret”, 43; Canan, Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye, 231. 10 Ahmet Polat, “Hikmet-i Teşri‘ Bağlamında Abdest ve Namazın İnsan Sağlığı ile İlişkisi”, Academic Platform Journal of Islamic Research 4/3 (2020), 415. 11 Diğer talimatlar için bk. Canan, Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye, 139. 12 Hürriyet, “Gargara konusu yine gündemde.” (Erişim 9 Ağustos 2021). 13 Namaz Sitesi. “Abdestin Sağlığa Faydaları.” (Erişim 11 Ağustos 2021). 14 Burhânüddîn ‘Alî b. Ebî Bekr el-Merğînânî, el-Hidâye şerḥ u Bidâyeti’l-mübtedî (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1990), 1/16, 17. 15 Merğînânî, el-Hidâye, 1/17; Muhammed Emîn İbn ‘Âbidîn, Reddü’l-muḫ târ ‘ale’d-Dürri’l-muḫ târ (İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984), 1/115 vd. 16 Mâlik b. Enes, el-Muvaṭṭ a’ (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981), “Tahâret”, 30; Ebû İsḥ âk İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf el-Firûzâbâdî eş-Şîrâzî, el-Mühezzeb (b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.), 1/37. 17 Ebû ‘Abdillâh Muhammed eş-Şevkânî, Neylü’l-evṭ âr şerḥ u Münteḳ a’l-aḫ bâr min eḥ âdîs-i Seyyidi’l-aḫ yâr (Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1973), 1/172; Muhammed Hamdi Yazır, Alfabetik İslâm Hukuku ve Fıkıh Istılâhları Kâmûsu, haz. Sıtkı Gülle (İstanbul: Eser Neşriyat, 1997), 3/391. 18 Zeynülâbidîn b. İbrâhîm İbn Nüceym el-Mısrî el-Hanefî, el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik (Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Baskı, ts.), 1//21; Şevkânî, Neylü’l-evṭ âr, 1/172; Yazır, Alfabetik İslâm Hukuku, 3/391. 19 Yazır, Alfabetik İslâm Hukuku, 3/391; Muhammed b. İsmâ‘îl el-Kehlânî, Sübülü’s-selâm şerhu Bulûği’l- merâm min edilleti’l-ahkâm (Beyrût: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 4. Baskı, 1960), 1/42. 20 Aḫ med Râfi‘ et-Tahtâvî, Ḥ âşiyetü’t-Taḥ tâvî ‘alâ Merâḳ i’l-felâḥ şerḥ u Nûri’l-îzâḥ (Mısır: Matba‘a-i Muṣṭ afâ Muḫ ammed, 1937), 39. 21 Muhammed Revvâs Kal‘acî, Fıkıh Lugatı (Arapça-İngilizce-Türkçe) (İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2012), 313. 22 Seyyid Sâbık, Fıḳ hu’s-sünne (Mısır: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, Dâru’l-Ḥ adîs̱, ts.), 1/41. 23 Merğînânî, el-Hidâye, 1/17; İbn ‘Âbidîn, Reddü’l-muḫ târ, 1/115 vd. 24 Merğînânî, el-Hidâye, 1/16, 17; Muvaffuḳ uddîn Ebû Muḥ ammed b. Aḥ med b. ‘Abdillâh İbn Kudâme, el- Muğnî (Ḳ âhire: Dâru’l-Ḥ adîs̱, 2004), 1/143. 25 ‘Abdüsselâm b. Sa‘îd et-Tenûhî es-Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, thk. ‘Âmir el-Cezzâr-‘Abdullâh el- Minşâvî (Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2005), 1/17 vd.; Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. el-Ḥ afîd İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-mukteṣ ıd (Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 5. Baskı, 1981), 1/10; ‘Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd el-Kâsânî, Kitâbu Bedâi‘u’s-ṣ anâi‘ fî tertîbi’ş-Şerâi‘ (Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 2. Baskı, 1974), 1/21; İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/134 vd.; Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Ḫ atîb eş-Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc, thk. ‘Alî Muhammed Mu‘avvad - ‘Âdil Ahmed ‘Abdülmevcûd (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1994), 1/170. 26 Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. İdrîs eş-Şâfi‘î, el-Ümm, thk. Muhammed İbrâhîm el-Hıfnâvî (Kâhire: Dâru’l- Hadîs, 2008), 1/188; ‘Alâuddîn es-Semerkandî, Tuhfetü’l-fukahâ, thk. el-İmâm Muhammed el-Muntasır Billâh el-Kitânîm - Vehbe Mustafâ ez-Zuhaylî (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2017), 1/14; Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc, 1/171. 27 Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, 1/18, 19; Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl es-Serahsî, el- Mebsûṭ (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982-1983), 1/5; Kemâlüddîn Muhammed b. ‘Abdulvâhîd b. Mes‘ûd İbnü’l-Hümâm es-Sivâsî, Şerhu Fethi’l-kadîr (Netâicu’l-efkâr fî keşfi’r-rümûzi ve’l- esrâr tekmilesi ile birlikte), 1/25, 26. 28 Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî İbn Mâce, es-Sünen (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981), “Tahâret”, 47; İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/146; ‘Abdullâh b. Muhammed b. Mevdûd el-Mevsılî el-İḫ tiyâr li ta‘lîli’l-Muḫ târ, Ta‘lîḳ : Şeyḫ Mahmûd Ebû Daḳ îḳ a (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1991), 1/9; Merğînânî, el-Hidâye, 1/13; Muhammed b. Ferâmûz Molla Hüsrev, Dürerü’l-ḥ ükkâm fî şerḥ i Ğureri’l-aḥ kâm (İstanbul: Fazilet Neşriyat, 1970), 1/7. 29 Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, 1/18, 19; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/9; İbnü’l-Hümâm, Şerhu Fethi’l-kadîr, 1/22, 23. 30 Semerkandî, Tuhfetü’l-fukahâ, 1/13, 14; Serahsî, el-Mebsûṭ , 1/5; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/8; Merğînânî, el- Hidâye, 1/13; Zeynülâbidîn b. İbrâhîm İbn Nüceym el-Mısrî el-Hanefî, el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik (Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Baskı, ts.), 1/17; Şîrâzî, el-Mühezzeb, 1/37; Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc, 1/170. 31 Şâfi‘î, el-Ümm, 1/188; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/11, 12; Merğînânî, el-Hidâye, 1/16. 32 en-Nisâ 4/43; el-Mâide 5/6. 33 Şâfi‘î, el-Ümm, 1/188; Serahsî, el-Mebsûṭ , 1/44; İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, 1/45; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/11, 12. 34 Şâfi‘î, el-Ümm, 1/138; Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, 1/17; Serahsî, el-Mebsûṭ , 1/44; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/11, 12; Merğînânî, el-Hidâye, 1/16, 17; Şîrâzî, el-Mühezzeb, 1/39. 35 Yazır, Alfabetik İslâm Hukuku, 2/96 İslâm Hukuku ve Sağlık Açısından Mazmaza, İstinşâk ve İstinsâr’ın Önemi/Mehmet Ergün 188 ve rüzgârıyla burnun içine suyu iyice çekmek ve esaslı bir şekilde yıkamak demektir.36 Fıkıh ıstılahında ise istinşâk şu anlamlara gelir: a- Abdest ve gusülde buruna iyice çekilen su ile burnun temizlenmesi demektir.37 b- Abdest veya gusülde kişinin suyu olabildiğince burnuna çekmesi demektir.38 Abdestte sünnet, gusülde ise farz olan istinşâk39 Hz. Peygamber’in (s.a.v.) fıtrattan olduğunu saydığı on husustan biridir.40 Abdestte istinşâk İmam Mâlik, İmam Şâfiî ve İmam Ebû Hanîfe’ye göre sünnettir. İbn Ebî Leylâ ve bir kısım Zâhirîler ile Ahmed b. Hanbel’e göre ise farzdır. Ebû Sevr, Ebû Ubeyde ile bazı Zâhirî hukukçuların görüşüne göre de sünnettir.41 Gerek abdestte ve gerekse gusülde oruçlu olmayan kişinin istinşâkta mübalâğa yapmasının sünnet oluşu42 burun hijyeninde nihai gayeye ulaşmaya matuf nebevî bir teşviktir. İstinşâkın üç defasının da ayrı ayrı su ile yapılması sünnettir. Kişi yalnız bir avuç su ile üç defa istinşâk yapsa sünnet yerine gelmemiş olur.43 Nitekim Resûlüllah abdest almak için su istedi (…) üç defa istinşâk yaptı (…) ve şöyle buyurdu: “Bu, benim ve benden önceki enbiyanın temizlik şeklidir.”44 Hz. Osman da (r.a.) abdest suyu istedi (…) üç defa istinşâk yaptı (…) ve şöyle dedi: “Ben, Hz. Peygamber’in bu şekilde abdest aldığını gördüm…”45 Hanefîlere göre, istinşâk yapmak guslün üç farzından biridir. İstinşâkta mübalâğa yapmak ve bu işlemi üç defa tekrarlamak ise sünnettir. Abdestte de burna üç defa su vermek ve bunu üç defa tekrar etmek sünnettir. Burna sağ elle su verilir, sol elle sümkürülür.46 36 İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/145; Nüceym, el-Bahru’r-râik, 1/21, 22; İbn ‘Âbidîn, Reddü’l-muḫ târ, 1/115 vd. 37 Sâbık, Fıḳ hu’s-sünne, 1/41. 38 İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/145; Nüceym, el-Bahru’r-râik, 1/21, 22; İbn ‘Âbidîn, Reddü’l-muḫ târ,1/115 vd.; Tahtâvî, Ḥ âşiyetü’t-Taḥ tâvî, 38, 39. 39 Merğînânî, el-Hidâye, 1/17; İbn ‘Âbidîn, Reddü’l-muḫ târ, 1/115 vd. 40 Tirmizî, “Edeb”, 14; İbn Mâce, “Tahâret”, 8; Merğînânî, el-Hidâye, 1/16, 17; İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/143; Vehbe Zuhaylî, el-Fıḳ hu’l-İslâmî ve edilletühu (Dımaşḳ : Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âṣ ır, 34. Baskı, 2014), 1/340. 41 Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, 1/17 vd.; İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, 1/10; Kâsânî, Bedâi‘, 1/21; İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/134 vd.; Şevkânî, Neylü’l-evṭ âr, 1/172, 173; Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc, 1/170. 42 Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İsḥ âḳ es-Sicistânî, es-Sünen (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981), “Tahâret”, 55, 56; Şâfi‘î, el-Ümm, 1/188; Semerkandî, Tuhfetü’l-fukahâ, 1/14; Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc, 1/171; Zuhaylî, el-Fıḳ hu’l-İslâmî, 1/340, 358. 43 Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, 1/18, 19; Serahsî, el-Mebsûṭ , 1/5; İbnü’l-Hümâm, Şerhu Fethi’l-kadîr, 1/25, 26. 44 İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/146; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/9; Merğînânî, el-Hidâye, 1/13; Molla Hüsrev, Dürerü’l-ḥ ükkâm, 1/7. 45 Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, 1/18, 19; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/9; İbnü’l-Hümâm, Şerhu Fethi’l-kadîr, 1/22, 23; Şevkânî, Neylü’l-evṭ âr, 1/171, 172. 46 Semerkandî, Tuhfetü’l-fukahâ,1/13, 14; Serahsî, el-Mebsûṭ , 1/5; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/8; Merğînânî, el-Hidâye, 1/13; İbn Nüceym, el-Bahru’r-râik, 1/17; Şîrâzî, el-Mühezzeb, 1/37; Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc, 1/170. 47 Şâfi‘î, el-Ümm, 1/188; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/11, 12; Merğînânî, el-Hidâye, 1/16. 48 en-Nisâ 4/43; el-Mâide 5/6. 49 Şâfi‘î, el-Ümm, 1/188; Serahsî, el-Mebsûṭ , 1/44; İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, 1/45; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/11, 12. 50 Şâfi‘î, el-Ümm, 1/138; Sahnûn, el-Müdevvenetü’l-kübrâ, 1/17; Serahsî, el-Mebsûṭ , 1/44; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/11, 12; Merğînânî, el-Hidâye, 1/16, 17; Şîrâzî, el-Mühezzeb, 1/39. 51 Yazır, Alfabetik İslâm Hukuku, 2/96. 52 Mâlik b. Enes, “Tahâret”, 30; Şîrâzî, el-Mühezzeb, 1/37. 53 Abfen Farma, “Nazal Yıkama Nedir?” (Erişim 12 Ağustos 2021). 54 Malatya Objektif, “Bir gün gelecek inanmayanlar da abdest alacaklar!” (Erişim 11 Ağustos 2021). 55 Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. İsmâ‘îl el-Buhârî, Ṣ aḥ îḥ u’l-Buḫ ârî (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981), “Bedü’l- halk”, 11; İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, 1/10; İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/143. 56 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 5/60 57 İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/145; İbnü’l-Hümâm, Şerhu Fethi’l-kadîr,1/25; Tahtâvî, Ḥ âşiyetü’t-Taḥ tâvî, 39; Yazır, Alfabetik İslâm Hukuku, 2/538. 58 Kehlânî, Sübülü’s-selâm, 1/55; Sâbık, Fıḳ hu’s-sünne, 1/37. 59 Buhârî, “Vudû”, 25, 26; İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, 1/10; İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/143. 60 Ebû ‘Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb b. ‘Alî en-Nesâî, es-Sünen (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981), “Tahâret”, 73. 61 Mâlik b. Enes, “Tahâret”, 30; Şîrâzî, el-Mühezzeb, 1/37. 62 Abfen Farma, “Nazal Yıkama Nedir?” (Erişim 12 Ağustos 2021). 63 Malatya Objektif, “Bir gün gelecek inanmayanlar da abdest alacaklar!” (Erişim 11 Ağustos 2021). 64 Buhârî, “Vudû”, 25, 26; İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, 1/10; İbn Kudâme, el-Muğnî, 1/143. 65 Süleyman Uludağ, İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti (Ankara: TDV Yayınları, 7. Baskı, 2003), 17-37; Ümmühan Ark, İslâm Hukuk Usûlünde Hüküm İstinbâtı Gazalî ve İbn Rüşd Örneği (İstanbul: Paradigma Akademi Yayınları, 2021), 1, 88. 66 Tirmizî, “Zühd”, 25. 67 Buhârî, “Mevâkîtü’s-salât, 6. 68 Uludağ, İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti, 76, 77. 69 Molla Hüsrev, Dürerü’l-ḥ ükkâm, 1/12; Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc, 1/181; Tahtâvî, Ḥ âşiyetü’t-Taḥ tâvî, 42. 70 Molla Hüsrev, Dürerü’l-ḥ ükkâm, 1/12; Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc, 1/181; Tahtâvî, Ḥ âşiyetü’t-Taḥ tâvî, 42. 71 Sabri Erturhan, “Fıkhî Açıdan Abdest ve Gusülde Ağız İle Burnun Yıkanması”, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 293 72 Canan, Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye, 139. 73 Müslim, “Tahâret”, 23. 74 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 5/60. 75 Serahsî, el-Mebsûṭ , 1/5; İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, 1/9; Mevsılî, el-İḫ tiyâr, 1/8; Merğînânî, el-Hidâye, 1/12, 13; İbnü’l-Hümâm, Şerhu Fethi’l-kadîr, 1/21. 76 Müslim, “Tahâret”, 46, 47. 77 Canan, Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye, 231. 78 Müslim, “Tahâret”, 43; Canan, Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye, 231. 79 Buhârî, “Cum‘a”, 8; Müslim, “Tahâret”, 42 0 Polat, “Hikmet-i Teşri‘ Bağlamında Abdest ve Namazın…”, 396. 81 Molla Hüsrev, Dürerü’l-ḥ ükkâm,1/12; Şîrâzî, el-Mühezzeb, 1/37; Şirbînî, Muğnî’l-muḥ tâc, 1/181. 82 Malatya Objektif, “Bir gün gelecek inanmayanlar da abdest alacaklar!” (Erişim 11 Ağustos 2021). 83 Buhârî, “Mevâkîtü’s-salât”, 6. 84 Akit, “Saatte 160 km. hızla püskürüyoruz!” (Erişim 28 Ağustos 2021). 85 Ebû Dâvûd, “Edeb”, 91. 86 Tahtâvî, Ḥ âşiyetü’t-Taḥ tâvî, 31. 87 Abfen Farma, “Nazal Yıkama Nedir?” (Erişim 12 Ağustos 2021); Malatya Objektif, “Bir gün gelecek inanmayanlar da abdest alacaklar!” (Erişim 11 Ağustos 2021). 88 Günümüz modern sağlık sistemine göre de “Nazal yıkama herhangi bir burun veya sinüs rahatsızlığı olmaksızın, diş fırçalamak, el yıkamak gibi günlük kişisel temizliğin bir parçası olarak sürekli uygulanabilir. Daha iyi bir solunum ve daha sağlıklı bir yaşam için nazal yıkama önemlidir.” Abfen Farma, “Nazal Yıkama Nedir?” (Erişim 12 Ağustos 2021). KAYNAKÇA Abfen Farma. “Nazal Yıkama Nedir?” Erişim 12 Ağustos 2021. https://www.burunyikama.com.tr/nazalyikama. Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982. Akit. “Saatte 160 km. hızla püskürüyoruz!” Erişim 28 Ağustos 2021. https://www.yeniakit.com.tr/haber/saatte-160-km-hizla-puskuruyoruz-542493.html. Ark, Ümmühan. İslâm Hukuk Usûlünde Hüküm İstinbâtı Gazalî ve İbn Rüşd Örneği. İstanbul: 2021. Buhârî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. İsmâ‘îl. Ṣ aḥ îḥ u’l-Buḫ ârî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981. Canan, İbrahim. Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye. Ankara: DİB Yayınları, Gaye Matbaası, 1980. Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. 3 Cilt. İstanbul: 1985. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İsḥ âḳ es-Sicistânî. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981. Erturhan, Sabri. “Fıkhî Açıdan Abdest ve Gusülde Ağız İle Burnun Yıkanması”. Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2001), 293-315. Hürriyet, “Gargara konusu yine gündemde.” Erişim 9 Ağustos 2021. https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/osman-muftuoglu/gargara-konusu-yine-gundemde- 41523076. İbn ‘Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muḫ târ ‘ale’d-Dürri’l-muḫ târ. 8 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984. İbn Kudâme, Muvaffuḳ uddîn Ebû Muḥ ammed b. Aḥ med b. ‘Abdillâh. el-Muğnî. 16 Cilt. Ḳ âhire: Dâru’l-Ḥ adîs̱, 2004. İbn Mâce, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981. İbn Nüceym, Zeynülâbidîn b. İbrâhîm el-Mısrî el-Hanefî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d- dekâik. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Baskı, ts. İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. el-Ḥ afîd. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l- mukteṣ ıd. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 5. Baskı, 1981. İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. ‘Abdulvâhîd b. Mes‘ûd es-Sivâsî. Şerhu Fethi’l- kadîr (Netâicu’l-efkâr fî keşfi’r-rümûzi ve’l- esrâr tekmilesi ile birlikte). 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2. Baskı, ts. Kal‘acî, Muhammed Revvâs. Fıkıh Lugatı (Arapça-İngilizce-Türkçe). İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2012. Kâsânî, ‘Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Kitâbu Bedâi‘u’s-ṣ anâi‘ fî tertîbi’ş-Şerâi‘. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 2. Baskı, 1974. Kehlânî, Muhammed b. İsmâ‘îl. Sübülü’s-selâm şerhu Bulûği’l-merâm min edilleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Beyrût: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 4. Baskı, 1960. Malatya Objektif. “Bir gün gelecek inanmayanlar da abdest alacaklar!” Erişim 11 Ağustos 2021. http://www.malatyaobjektif.com/abdestin-korunma-sistemine-verdiği-saglik- nimetleri/9289/ Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭ a’. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981. Merğînânî, Burhânüddîn ‘Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerḥ u Bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990. Mevsılî, ‘Abdullâh b. Muhammed b. Mevdûd. el-İḫ tiyâr li ta‘lîli’l-Muḫ târ. 5 Cilt. Ta‘lîḳ : Şeyḫ Mahmûd Ebû Daḳ îḳ a. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1991. Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz. Dürerü’l-ḥ ükkâm fî şerḥ i Ğureri’l-aḥ kâm. 2 Cilt. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 1970. Müslim, Ebü’l-Ḥ üseyn Müslim b. el-Ḥ accâc el-Ḳ uşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Câmi‘u’ṣ -ṣ aḥ îḥ . 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981. Namaz Sitesi. “Abdestin Sağlığa Faydaları.” Erişim 11 Ağustos 2021. https://www.blog.namazsitesi.com/abdestin-sagliga-faydalari.html. Nesâî, Ebû ‘Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb b. ‘Alî en-Nesâî. es-Sünen. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981. Polat, Ahmet. “Hikmet-i Teşri‘ Bağlamında Abdest ve Namazın İnsan Sağlığı ile İlişkisi”. Academic Platform Journal of Islamic Research 4/3 (2020), 386-418. Sâbık, Seyyid. Fıḳ hu’s-sünne. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, Dâru’l-Ḥ adîs̱, ts. Sahnûn, ‘Abdüsselâm b. Sa‘îd et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 6 Cilt. thk. ‘Âmir el Cezzâr - ‘Abdullâh el-Minşâvî. Kâhire, Dâru’l-Hadîs, 2005. Semerkandî, ‘Alâuddîn. Tuhfetü’l-fukahâ’. 4 Cilt. thk. el-İmâm Muhammed el-Muntasır Billâh el-Kitânîm - Vehbe Mustafâ ez-Zuhaylî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2017. Serahsî, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsûṭ . 30 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982-1983. Şâfi‘î, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. 9 Cilt. thk. Muhammed İbrâhîm el- Hıfnâvî. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, bsy., 2008. Şevkânî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed. Neylü’l-evṭ âr şerḥ u Münteḳ a’l-aḫ bâr min eḥ âdîs-i Seyyidi’l-aḫ yâr. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1973. Şîrâzî, Ebû İsḥ âk İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf el-Firûzâbâdî. el-Mühezzeb. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, ts. Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Ḫ atîb eş-Şirbînî. Muğnî’l-muḥ tâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. 5 Cilt. thk. ‘Alî Muhammed Mu‘avvad - ‘Âdil Ahmed ‘Abdülmevcûd. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1994. Tahtâvî, Aḫ med Râfi‘. Ḥ âşiyetü’t-Taḥ tâvî ‘alâ Merâḳ i’l-felâḥ şerḥ u Nûri’l-îzâḥ . Mısır: Matba‘a-i Muṣṭ afâ Muḫ ammed, 1937. Tirmizî, Ebû ‘İsâ Muhammed b. ‘İsâ b. Servet. el-Câmi‘u’s-sahîh. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981. Uludağ, Süleyman. İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti. Ankara: TDV Yayınları, 7. Baskı, 2003. Yazır, Muhammed Hamdi. Alfabetik İslâm Hukuku ve Fıkıh Istılâhları Kâmûsu. 5 Cilt. haz. Sıtkı Gülle. İstanbul: Eser Neşriyat, 1997. Zuhaylî, Vehbe. el-Fıḳ hu’l-İslâmî ve edilletühu. 10 Cilt. Dımaşḳ : Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âṣ ır, 34. Baskı, 2014. Kaynak TDV İslâm Ansiklopedisi Mehmet ERGÜN Dr. Öğr. Üyesi, Bartın Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Bartın/Türkiye