08-16-2018, 04:49 PM
Kan-Çou Uygur Devleti
Bir kısım soydaşlarmın aşa ı yukarı 150 yıldan beri sakin bulundu u Kan-su bölgesine gelerek, buranın merkezi Kan-çou(eski Gu-tsang)'da yerleşen Uygurlar (847), Çin ile, daha ziyade ticarî faaliyetler üzerine kurulu iyi münasebetlerini, imparatorların kızları ile Uygur prenslerinin evlendirilmeleri gibi akrabalık ba ları ile de sa lamlaştırmışlardır. Ancak T'ang sülalesine karşı isyanlann arttı ı 10. asır başlarında Kan-su Uygurları, ba lı oldukları ve merkezi Tun-huang olan Çin askerî bölgesi ile ilgilerini kestiler:
Burada, 905 yılında muhtar bir "devlet" kuran bir asî general "Batı Han'larının Altın-da kırallı ı" adını verdi i bu devlete Uygur'ları tabi tutmak istemiş, fakat Kan-çou Uygurları tarafından gönderilen Tegin adlı kumandanın idaresindeki ordu Tun-huang'ı kuşatarak halkı "kıral"ı teslim etme e zorlamıştı (911). Bu hadise üzerine Uygurların batı kolu da istiklal kazanmıştır.
906'da yıkılan T'ang hanedanının yerine geçen ço u şa-t'o (Türk) asıllı "5 sülale" zamanında (906-960) Muahhar (sonraki) Leang (907-923) ile Uygurlar pek ilgilenmemişlerdir. 911'de Tibet elçisi ile birlikte Çin'e giden Uygur elçisi münasebetiyle "Büyük Uygur devletinin şefi"nden söz edilmesi Tun-huang zaferinden sonra Uygurların siyasî kudretinin arttı ını göstermektedir. "5 sülale"nin ikincisi olan Muahhar T'an ailesi (923-936)'nin kurucusu şa-t'o hükümdarı, o zaman başlarında Jen-mei ("cesur ve do ru") Ka-gan'ın bulundu u Uygurlar tarafından samimiyetle karşılandı. Jen-mei'den sonra, 924'de Tegin (924-926), sonra A-tu-yu (="Adrug, seçkin") ve Jen-yıı hakan oldular. Çeşitli tarihlerde Apa, Kiın, Bars adlı elçiler Çin'e gönderildiler. Çin'de 3. sülale(Muahhar Tsin veya Chin)'yi kuran şa-t'o hükümdarı (937-946) zamanında, Jen-mei (l.'nin kardeşi) Çin'e Altun adındaki elçisini gönderdi. Muahhar Han (947-951) ve Muahhar Chou (951-960) aileleri zamanında ise, gerek Kan-çou Uygur Devleti'nden, gerek Batı Uygurlan'ndan Çin'e hey'etler gitmiştir. Bu ziyaretlerin ticarî ilişkileri geliştirmek için yapıldı ı tahmin olunuyor.
Kan-çou-Tun-huang Uygurları, görüldü ü gibi, büyük bir askerî kudret gösterememişler, bu sebeble de haklarında fazla bilgi mevcut olmamıştır. 10. asrın başından itibaren Mançurya ve Kore kabilelerini toplayarak kuzeyde bir baskı unsuru halinde beliren ve bilhassa "5 sülale" devrinde Çin'in bazı kısımlarını ele geçiren K'i-tan'lar nihayet bir hanedan (Liao sülalesi. 907-1211) kurarak Kuzey Çin'de hükümran olduklan zaman, Uygur Devleti de onların (940'dan sonra) ve daha sonra, 1028'lerde, Tangutların nüfuzu altına girdi, 1226'da da Cengiz Han Mo ollarının tahakkümü altına düştü. Kan-çou Uygurları daha o sıralardan beri "San Uygurlar" diye bilinen Türk toplulu udur ki, hala Batı Çin sahasında yaşamaktadırlar.
Kar©glan Başağaçlı Raşit Tunca
